Winkelhuis

Omschrijving

Het pand is een gemeentelijk momument. Onderstaande beschrijving is ontleend aan het Erfgoedregister.

Structuur

Nieuwe Rijn 15 bestaat uit een voor en vast achterhuis met plat dak. Het voorhuis heeft vier bouwlagen, het achterhuis is gelegen rond een lichthof en telt drie bouwlagen (afb. 5 en 6). Van de oorspronkelijk indeling op de begane grond resteert niets meer. De winkelruimte is verheeld met buurpand op nummer 16, hoewel twee openingen wel dichtgezet zijn met houten wandjes. De opgang aan de linkerzijde van de voorgevel is niet oorspronkelijk, deze lag tot 1968 aan de rechterzijde (afb. 11). De structuur van de bovenliggende woningen is grotendeels onveranderd gebleven (afb. 10). De twee grootste ingrepen zijn de bouw van een nieuwe trap van de begane grond naar de eerste verdieping in het voorhuis, en de verwijdering van de trap in het achterhuis van de begane grond tot aan de tweede verdieping. Verder zijn de toiletten in het achterhuis, aan de lichthof, op de eerste en tweede verdieping verwijderd. Op de tweede is hier aan de bouwmuur een nieuw sanitair blokje met kast gebouwd.

Exterieur

De gevel is gemetseld met een rode verblendsteen in kruisverband. Voor de achtergevels is een goedkopere steensoort toegepast en minder zorgvuldig metselwerk. De eerste en tweede verdieping van de voorgevel zijn van dubbele, gekoppelde erkers voorzien. Hierboven is een ijzeren gevelbalk aangebracht, met daar weer boven de vier vensters van de derde verdieping. De erkers zijn driekantig en met een houten borstwering betimmerd. De hoekpenanten van de gevel zijn aan de binnenzijde afgrond en hebben een gedecoreerd basement, de beschildering is niet oorspronkelijk (afb. 16). De penanten torenen boven het dak uit en worden afgesloten door gebeeldhouwde, natuurstenen ornamenten met daarin de letters ‘S’ en ‘H’ verwerkt. De gevel wordt afgesloten door een kroonlijst op klossen die in een vloeiende lijn oversteekt. Een zelfde soort kroonlijst, met uitstekende penanten aan weerszijden, is bij Breestraat 146 toegepast. De winkelpui ten slotte is niet oorspronkelijk en dateert uit 1982, de natuurstenen puibalk direct onder de erkers is vermoedelijk nog wel oorspronkelijk. Links in de pui bevindt zich de toegang tot de woningen. Links van het midden ligt de verdiepte ingang naar de winkel met een dubbele deur. Rechts in de pui zit een etalageruit op hardstenen borstwering. Over de gehele pui is een luifel aangebracht. In het kader van het project Historische Winkelpuien Leiden is door de gemeente Leiden een reconstructieplan voor de winkelpui opgesteld op basis van de oorspronkelijke toestand.

Interieur

Niet alle kamers konden worden bezocht, maar volgens de huismeester zijn de onderzochte kamers op de eerste (rechtsvoor) en derde (linksvoor) verdieping illustratief voor de overige. Het interieur verkeert in een redelijke gave staat. Zo zijn alle oorspronkelijke deurkozijnen, met daarboven de voor Jesse karakteristieke luchtroosters aanwezig (afb. 20, 21). De deuren zelf zijn alle vervangen. Bij een aantal vaste kasten zijn overigens de oorspronkelijk deuren nog wel aanwezig. Verder is het trappenhuis tussen de eerste en derde verdieping origineel. Dit geldt zowel voor de trap, leuning als balustrade (afb. 17-19). In alle vertrekken is het oorspronkelijke stucplafond aanwezig. Afgezien van de voorkamers op de eerste en tweede verdieping zijn deze glad afgewerkt. Die van de genoemde voorkamers zijn met een ster gedecoreerd en hebben dikke sierranden rondom (afb. 22, 23, 25 ). Ook zijn in deze kamers de schouwen nog aanwezig, uitgevoerd in een licht natuur- of kunststeen (afb. 24 ). In deze voorkamers is ten slotte zowel op de eerste als tweede het kozijn voor een suitedeuren nog aanwezig. De openingen zijn nu dichtgemaakt. De grootste wijziging is de verwijdering van het trappenhuis in het achterhuis. Hier zijn op de eerste en tweede verdieping nu kamers gerealiseerd. Het lichthof bevindt zich in een gave staat. De kozijnen rondom zijn voor het merendeel nog oorspronkelijk, net als het geperste sierglas in de bovenlichten.

Conclusie

Nieuwe Rijn 15 is gebouwd in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Aan het pand zelf is de middeleeuwse oorsprong niet af te lezen, in 1908 is totale nieuwbouw gepleegd. De perceelsgrenzen reiken wel verder terug, naar de vroegste bebouwing en de periode rond 1600 toen net als elders in Leiden grote percelen gesplitst werden. Het nieuwe winkelhuis uit 1908 karakteriseert de periode van voorspoed waarin Leiden vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw kwam te verkeren. Er ontstonden toen veel nieuwe winkels, vaak werd hiervoor een woonhuis verbouwd en van een winkelpui voorzien. Veel minder vaak vond volledige nieuwbouw plaats, zoals bij Nieuwe Rijn 15 het geval is.
Van de architecten H.J. Jesse (1860-1943) en W. Fontein (1864-1949) heeft de eerste een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan. In de winkelprojecten met Fontein koos hij voor een architectuur in art nouveau stijl. In het historisch centrum van Leiden komt deze stijl weliswaar vaker voor, maar het is zeker niet overvloedig aanwezig. Voor deze historische plek, midden in het stadshart, is dergelijk nieuwbouw redelijk zeldzaam. In z’n verschijningsvorm is het gevelontwerp van Nieuwe Rijn 15 uniek. De toepassing van de gekoppelde, dubbele erkers aan de voorgevel komt elders in Leiden niet voor. De bijzondere, uitstekende kroonlijst komt ook in een ander pand voor, namelijk bij Breestraat 146. Hieraan werkten Jesse en Fontein het jaar daarvoor. Het pand Nieuwe Rijn 15 verkeert in een vrijwel gave staat, zowel wat de opzet, het exterieur en interieur betreft. Uitzondering hierop vormt de winkelruimte en pui op de begane grond die in 1968 en 1982 grondig gewijzigd zijn, waarbij de winkelruimte verheeld is met nummer 16.

Waardering

Het pand Nieuwe Rijn 15-15a heeft architectuurhistorische waarde als ontwerp van de voor Leiden belangrijke architecten H.J. Jesse en W. Fontein. Daarbij heeft het bijzondere waarde vanwege de hoge kwaliteit van de architectuur, die onder andere tot uitdrukking komt in kenmerkende elementen zoals de luifel van het dak en de beide erkers, de toegepaste vormen, materialen en decoratie, in zowel het interieur als het exterieur. Typologisch en cultuurhistorisch is het pand van belang als goed en relatief gaaf voorbeeld van een nieuw opgetrokken woonwinkelpand uit de periode rond 1900. Stedenbouwkundig is het pand van waarde als onderdeel van de gesloten historische façadewand aan de noordzijde van de Nieuwe Rijn en vanwege de rol van de architectuur in het stadsbeeld.

Bijzonderheden